De Herschepping
In augustus 1675 werd in Amsterdam de Portugees-Israëlietische Synagoge ingewijd. Het ontwerp van het indrukwekkend gebouw is gebaseerd op beschrijvingen van de (verwoeste) Tempel van Salomo in Jeruzalem. Toen de synagoge gebouwd werd, was het de grootste synagoge ter wereld en het werd een voorbeeld voor synagoges elders. En nog steeds is een bezoek aan deze synagoge een indrukwekkende ervaring.
Portugese synagoge, 1816
Vier minuten lopen vanaf de synagoge, in de Jodenbreestraat, hangt een bordje dat nauwelijks opvalt. Het herinnert aan gebouw De Herschepping, een gebouw dat – als je de geschiedenis er van leest - misschien wel net zo belangrijk voor de Amsterdamse sefardische gemeenschap is geweest als de Portugese synagoge.
Talmud Tora
Vanaf het einde van de 15e-eeuw waren joden in Spanje en Portugal niet langer welkom, tenzij ze zich tot het christendom bekeerden. Velen verlieten hun woonplaats en trokken noordwaards. Schattingen van het aantal sefardiem in Amsterdam laten een groei zien van 350 mensen in 1610 tot ongeveer 2500 in 1675.
Aanvankelijk moesten de joden in Amsterdam, net als de katholieken, hun geloof belijden in een gebouw dat van de straat af niet opviel. In het begin van de 17e-eeuw werden er daartoe drie sefardische huissynagoges opgericht: Bet Jacob, Neve Salom en Bet Israel.
Talmud Tora, 1675
In 1639, toen er ruim duizend sefardische joden in Amsterdam woonden, bouwden zij aan de Houtgracht (nu Waterlooplein) een synagoge die vanaf de straat wel duidelijk zichtbaar was, Talmud Tora. De drie huissynagoges werden opgeheven. Het interieur van de nieuwe synagoge bestond uit een grote, twee verdiepingen hoge gebedsruimte. Voor de verlichting van de synagoge hingen er grote kroonluchters, die in 1675 zijn verhuisd naar de Portugees-Israëlietische Synagoge.
Rembrandt, Joden in de synagoge, 1648
Hier schilderde Rembrandt in 1648 zijn Joodse synagoge, hier ook werd in 1656 de toen 24e-jarige Baruch de Spinoza in de ban gedaan.
Spinoza (1632-1677)
Spinoza was geboren en getogen in Amsterdam. Zijn vader was een gewaardeerde man binnen de Portugees-joodse gemeenschap. Spinoza bestudeerde de opvattingen van onder andere René Descartes en wilde vertrouwen op de rede, niet op de voorschriften van een godsdienst. Hij vond ook niet dat joden het uitverkoren volk waren. Toen Spinoza in de ban werd gedaan had hij deze opvattingen nog niet gepubliceerd. Het blijft dan ook onduidelijk waarom hij werd beschuldigd van “vreselijke ketterijen en andere verschrikkelijke daden”. De ban die werd uitgesproken over een 24-jarige was vergaand:
Vervloekt zij hij bij dag en vervloekt zij hij bij nacht; vervloekt zij hij bij zijn uitgang en vervloekt bij zijn ingang. God zal hem niet vergeven. Gods toorn en gramschap zullen tegen deze man ontbranden en alle vloeken over hem uitstorten die in het Boek van de Wet beschreven zijn. En God zal zijn naam van onder de hemel uitwissen. Wij verordenen dat niemand mondeling of schriftelijk contact met hem onderhoudt, niemand hem enige gunst bewijst, niemand onder een dak met hem slaapt of binnen vier el bij hem in de buurt komt, niemand een door hem vervaardigd of geschreven document leest.
In Amsterdam herinnert het beeld ‘Het doel van de staat is de vrijheid’ aan Spinoza. Het staat een paar minuten lopen van de plek waar Talmud Tora stond, naast het stadhuis. Het beeld laat zien dat zowel Amsterdamse musjes als exotische halsbandparkieten welkom zijn in de stad. Haat en bedreiging zijn uit de boze. Spinoza vond dat de staat er voor moet zorgen dat mensen veilig en vrij kunnen denken en leven, mits daaraan geen ‘eigenmachtigheid’ wordt ontleent. Aanvaarde wetten moeten volgens Spinoza worden gerespecteerd.
Een drietal dat vanuit Uilenburg naar de Houtgracht loopt. De jongen heeft een palmtak bij zich voor het Loofhuttenfeest, 1865.
Onder de nieuwe naam De Herschepping werd het voormalige synagoge gebouw na 1675 het centrum van de joodse sefardische gemeenschap. Er werd getrouwd - het gebouw stond bekend als Het Joodse Bruiloftshuis - en Bar Mitswah gevierd. Aan het einde van het Loofhuttenfeest werd ter gelegenheid van Simchat Thora (de vreugde van de wet) aan de waterkant gedanst met de Thorarollen. Er werden concerten gegeven en joodse kooplieden voerden er overleg. Nog later werd er intensief gedebatteerd over de problemen van de toen moderne Arbeidersbeweging, waarbij wel eens stoelen als doorslaande argumenten schijnen te zijn gebruikt.
De Herschepping is in 1931 gesloopt.
Bronnen:
De Portugese Synagoge in Amsterdam, Pieter Vlaardingerbroek, (redactie)
https://www.google.com/search?q=De+Talmoed+Tora-synagoge+(1639-1675).
https://joodsebibliotheek.nl/auteur/HEo/Jaap-Meijer/boek/8Io/Het-verdwenen-Ghetto/1/ https://nicolasdings.nl/spinoza/making/spinoza.pdf
https://www.theobakker.net/pdf/synagogen.pdf
Rijksmuseum
Beeldbank Amsterdam